4. Definitie eenzaamheid

Er zwerven heel veel definities over eenzaamheid rond. Jammer, want het leidt tot een Babylonische spraakverwarring. Voordat je bijvoorbeeld een presentatie houdt over eenzaamheid is het daarom altijd noodzakelijk om af te spreken wat je onder eenzaamheid verstaat. Dat is vooral belangrijk omdat de definitie van eenzaamheid voor een groot deel bepaalt wat je denkt te kunnen doen aan eenzaamheid. Dat geldt dus ook voor ons.

Bekijk de video over definitie eenzaamheid

Onze definitie

Eenzaamheid is het fysiek ervaren tekort van (patronen van) verbondenheid met andere mensen

• Fysiek ervaren betekent dat het een lichamelijke ervaring is, een signaal dat jij uit je eigen lichaam krijgt. We kunnen het ook zien in het brein. We weten dus dat het een fysiek signaal is.
• Het signaal geeft een tekort aan
• Het gaat om een tekort in patronen van verbondenheid. Dat geeft aan dat er een zekere bestendigheid ontbreekt. Later meer over die patronen.
• Het gaat om verbinding met andere mensen. Niet met dieren. Niet met influencers. Niet met God. Niet met je ingebeelde vriend. Niet met jezelf. Andere mensen.

Deze definitie geeft niet aan dat eenzaamheid een probleem is. En dat is het ook niet. Behalve als je het niet zelf kunt oplossen. Dan zijn de gevolgen ernstig.

Kortom:

• Eenzaamheid is normaal
• Eenzaamheid is een fysieke ervaring, ook wel emotie genoemd
• Eenzaamheid overkomt iedereen wel eens
• Eenzaamheid is geen groot probleem (al voelt het ellendig)

Korte geschiedenis van de definitie van eenzaamheid

De eerste die publiceerde over eenzaamheid lijkt Robert Weiss te zijn geweest. Hij poneerde een definitie door te stellen dat eenzaamheid ‘een gevoel is dat je hebt als je een bepaalde persoon mist’. Later breidde hij dat uit, tot andere personen. Misschien had je dat zelf al eens ervaren: eenzaamheid is niet perse aan de orde als je een bepaald persoon mist. In de loop van de tijd is de definitie van eenzaamheid in verschillende continenten tot iets anders uitgegroeid. In Amerika wordt de term gelijkgesteld met ‘ervaren sociaal isolement’. In de loop van de tijd zijn er tal van definities geweest in de wetenschappelijke wereld. Filosofen, psychologen, sociologen, gerontologen, artsen, psychiaters, vanuit alle windrichtingen zijn er pogingen gedaan om dat gevoel te beschrijven.

In Nederland wordt de definitie van De Jong-Gierveld en Van Tilburg het vaakst gebruikt en overal op het internet gedeeld. Zij zijn beiden docent en onderzoekers aan de VU in Amsterdam geweest. Zij zijn wereldwijd toonaangevend geweest bij het onderzoek naar eenzaamheid. Hun eerste definitie was: eenzaamheid is het verschil tussen aanwezige en gewenste contacten. Dat is een definitie die een cognitieve opvatting verraadt. Mensen zouden in deze opvatting door hun denken kunnen bepalen of ze eenzaam zijn of niet.

Prevalentie

Op basis van die definitie wordt al een jaar of vijftig in Nederland gemeten hoe het met de eenzaamheid onder de bevolking staat. Die definitie is dus in dat opzicht erg belangrijk. Die definitie is zoals gezegd een cognitieve definitie. In de tijd dat deze mensen ermee bezig waren dit te ontwikkelen was de cognitieve stroming een belangrijke stroming in de wetenschap. Het idee wordt het meest verhelderd door de boektitel: Wij zijn ons Brein, van Dick Swaab. Die stroming heeft ertoe geleid dat veel mensen dachten dat je met denken alles kunt bereiken. Dat er afgezien van het  brein dat in je hoofd zit, nog andere onderdelen in je lijf zitten die meetellen, daaraan werd veel voorbijgegaan. Maar ook de definitie van De Jong-Gierveld en Van Tilburg is de afgelopen veertig jaar door hen regelmatig gewijzigd en verfijnd.

Hoe die definitie in de loop van de jaren ook is gewijzigd, (en je kunt hem teruglezen op de website van de Rijksoverheid) die definitie van eenzaamheid houdt hoe dan ook in dat mensen een afweging maken waarbij ze (bewust of onbewust) een vergelijking maken tussen de situatie die ze hebben en de situatie die ze zouden wensen. Die uitkomst zou dan zijn wat we onder eenzaamheid verstaan. Anders gezegd: eenzaamheid is het verschil tussen (kwaliteit en kwantiteit van) aanwezige en gewenste contacten. Wat mijn bezwaar is tegen die definitie is dit: de emotie eenzaamheid ontstaat niet (uitsluitend) als gevolg van een denkproces.

Eenzaamheid is in mijn beleving een lichamelijk signaal dat aangeeft dat we een onvervulde behoefte hebben aan relaties met andere mensen. Een behoefte gaat veel verder dan een wens. Het gaat om een wezenlijk tekort dat in je lichaam een reactie oproept, die je ervaart als een gevoel. Dat gevoel noemen we eenzaamheid. Als je denkt dat eenzaamheid het verschil is tussen wat iemand wenst en wat iemand heeft, zou je in de verleiding kunnen komen om te denken dat als je iemands wensen maar vermindert, dat eenzaamheid dan wel overgaat. En inderdaad zie je dat ‘wensverlaging’ een officiële term is voor een aanpak van eenzaamheid. Stel je voor dat je honger zou willen verminderen door mensen te leren minder te willen eten…

In de loop van de tijd is meer bekend geworden over delen van ons lichaam die net als ons hoofd, een vergelijkbare functie hebben als onze hersenen. De term buikbrein ken je misschien al, maar overal in ons lichaam wordt informatie verzameld en doorgespeeld naar de hersenen, zodat je werkelijk niet kunt spreken van gescheiden systemen. Enerzijds beïnvloedt ons deken ons gevoel, anderzijds beïnvloedt ons gevoel ons denken. Toch is het slim om te beseffen dat eenzaamheid de emotie is die ons erop wijst dat we iets moeten ondernemen om onze relaties met anderen te verbeteren, op straffe van chronische eenzaamheid. Eenzaamheid krijg je, net zo min als honger, met denken weg.

Aanleidingen van eenzaamheid

Toen ik ging onderzoeken wat er over eenzaamheid bekend was, stuitte ik op lijstjes. Lijstjes van oorzaken van eenzaamheid, lijstjes van instandhoudende factoren. Daarin ontdekte ik een patroon. Dat patroon was dit: eenzaamheid ontstaat altijd als er sprake is van patronen die verbroken zijn, of patronen die nooit goed zijn geweest. Daaruit is voortgekomen mijn theorie van patronen, die in een ander filmpje wordt uitgelegd. Ik zag patronen die nooit goed zijn geweest in situatie van kinderen met gescheiden ouders, kinderen die een couveuse-start hebben gehad, in mensen die op een of andere manier afwijken van de anderen. Ik zag verbroken patronen in relaties die stuk gingen, in relaties die veranderden doordat een partner ziek werd, in relaties die veranderden door verhuizing, doordat er een kind kwam, in doordat mensen opeens heel veel of juist heel weinig geld hadden.

Daaruit stamt de al eerder genoemde definitie van eenzaamheid:

“Eenzaamheid is het fysiek ervaren van een tekort in (patronen van) relaties met andere mensen.”

Deze definitie is de kern van deze opleiding. Met deze definitie kun je goed werken en ze heeft een enorm voorspellende waarde. Het geeft ook aan waar de oplossing gezocht moet worden, namelijk in het vestigen van patronen van verbondenheid, patronen die passen bij jou als individu.

Tot op de dag van vandaag schrijven wetenschappers voorstellen voor andere definities van eenzaamheid, en dat zal nog wel even doorgaan.

Voorlopig doen we het hiermee.