4. Transities

Doelen en resultaten

Eenzaamheid aanpakken betekent veranderen. Betekent: van relatieve rust naar onrust. Zo’n periode van onrust noemen we een transitie. Tijdens transities is het makkelijker om dingen te veranderen dan in periodes van stabiliteit. Dat voelt niet altijd even prettig: er is onrust en ongemak.

Je ervaart dat fenomeen zelf ook als je de opleiding volgt: er veranderen nu eenmaal dingen als je nieuwe mensen ontmoet en nieuwe dingen leert. Wanneer mensen bij ons de cursus doen, zal er hoe dan ook iets veranderen. Ook hier is sprake van een transitie. En als de groep afscheid neemt van elkaar…… Je begrijpt het, een transitie. Zo’n periode van transitie kun je gebruiken; het biedt mogelijkheden tot leren en veranderen. Maar dat gaat niet vanzelf. Je moet weten wat het met een mens doet. Daarom besteden we aandacht aan transities en hoe je ermee om kunt gaan.

Aan het eind van deze les weet je wat transities zijn, hoe ze ontstaan en wat hun normale verloop is. Je kent de transitiemodellen Van Bridges, Kübler-Ross en Hopson en je kent de cirkel van verbinding (ook wel de cirkel van rouw en verlies genoemd).

Transitiemodel

In het leven komen verschillende stadia voor. Van rustig tot zeer turbulent. Dat gebeurt bij iedereen. Kijk maar naar je eigen levenslijn. In de periodes van verandering maken we transities door: periodes waarin we allerlei zaken in en om ons leven een nieuwe betekenis, een nieuwe plaats geven. Dit noemen we een periode van transitie. Zo’n transitie begint met een verstoring van vaste patronen. 

Patroontheorie

De patroontheorie (Rijks, 2001) zegt dat het leven bestaat uit betekenis geven aan patronen. Iets is alleen kenbaar voor ons dankzij het feit dat het zich aan ons voordoet in patronen. Als wij de patronen niet kunnen duiden zijn we in de war. Patronen geven ons houvast. Alleen het feit dat je erop kunt rekenen dat de dingen altijd hetzelfde zijn maakt dat we kunnen leven. Wij kunnen leven dankzij het feit dat wij overal patronen in herkennen. Het is de basis van ons bestaan. Vaste patronen om ons heen geven ons zekerheid. Vaste gedragspatronen geven houvast. Een verstoring van bekende patronen zal onzekerheid geven. Stress.

Van de wieg tot het graf bestaat ons leven uit ervaren, betekenis geven, herkennen van patronen van groeiende complexiteit. Baby’s kunnen patronen herkennen, ze hoeven daar niets voor te leren. Het is ‘ingebakken’. (Van Geert, 1992) Oudere mensen zijn in staat ingewikkelder patronen te herkennen dan mensen met minder ervaring (Zeigler & Leibowitz, 1957). Welkom terug, wijsheid en respect voor ouderen!

Wij geven ons leven vorm in patronen. We doen de dingen steeds op dezelfde manier. Zo leren we. Zo doen we. Zo leven we. Hoe strakker de patronen in ons leven, des te meer zekerheid en betrouwbaarheid we ervaren. We worden geboren met de aanleg om patronen te herkennen en er betekenis aan te geven en hier gebruik van te maken. We worden geboren met eigen patronen, waar we een leven lang op voortborduren. De manier waarop we als oude vrouw zullen lopen, onze seksuele voorkeur, hoe groot we zullen worden, het is allemaal onderdeel van een patroon.

De theorie zegt dat vroegste patronen de sterkste zijn. Patronen die aangeleerd zijn in samenhang met een hevige emotie zijn sterker dan die met minder emotionele lading. De eerste patronen die ons zekerheid gaven zullen we niet gauw loslaten. Oude patronen vervangen door nieuwe zal moeite kosten. Voortborduren op bestaande patronen daarentegen zal minder moeite kosten, omdat de basis van betrouwbaarheid al is gelegd.

Patronen in gezinnen, families en bedrijven

Ook onze relaties vormen vaste patronen. Voor veel van die vaste patronen hebben we namen: vader, moeder, zus, broer, collega, vriend, vijand. Het benoemen van het patroon geeft ons duidelijkheid over de relatie. Is iemand een kennis of een vriend, een vriend of een collega? Het patroon bepaalt hoe je de relatie benoemt, maar ook hoe je met elkaar omgaat. Die patronen zorgen weer dat we zekerheid ontlenen aan onze relaties, dat ze enigszins voorspelbaar zijn, betrouwbaar en dat we ons veilig voelen. Als je het over een vijand hebt lijkt het raar om te praten over veiligheid en vertrouwdheid, maar het is voor je veiligheid wel handig te weten dat iemand een vijand is.

We kennen als mens het patroon dat ontstaat door onze geboorte en door het ingebed raken in een sociale omgeving. Die patronen nemen we mee op ons levenspad in onze verwachtingen ten aanzien van de contacten met anderen. We verwachten een bepaald gedragsrepertoire van de mensen met wie we omgaan. Van partners, maar ook in ons werk en onze vrije tijd. Theoretische onderbouwing hiervan is onder meer te vinden bij de contextuele benadering, die gebaseerd is op het werk van onder andere Ivan Boszormeniy-Nagy over loyaliteit in gezinnen. (Interessant, maar niet verplicht).

In bedrijven wordt wel over het hoofd gezien dat we onderlinge relaties hebben die teruggrijpen op onze privé relaties. Niet voor niets kennen we de term ‘apenrots’ als het gaat om de verhoudingen in bedrijf of organisatie. Ook op het werk geldt dat relaties zich aftekenen in patronen. Ook daar willen we kunnen samenwerken doordat we vertrouwen hebben in die vaste, voorspelbare patronen van relaties. Een prettige werkomgeving is voor iedereen belangrijk. Vaste patronen in de relaties op het werk vormen de basis voor een veilige werkomgeving.

Verstoorde patronen

Ieder mens vormt zijn eigen patronen. Vaak gaat dat zonder dat we daar bij stilstaan. Een abonnement op een krant, huiswerk maken, je aankleden, je brood smeren, het lijkt allemaal vanzelf te gaan. Pas als je door ziekte niet meer in staat bent dat allemaal probleemloos te doen, word je geconfronteerd met die patronen. In dat nieuwe huis zul je de dingen een plaats moeten geven en wennen aan de nieuwe situatie. ‘s Nachts doorslapen is een luxe die je leert kennen als je net een baby hebt gekregen. En als die baby niet gezond geboren is weet je dat je leven nooit meer hetzelfde zal zijn. Dat oude patronen voorgoed zijn verstoord. Ontdekken wat voor jou goed is, welke patronen in je leven jou zullen brengen wat je wilt, waar je je gelukkig bij voelt, is een bijproduct van verstoringen van patronen in je leven. Vaak brengt het nieuwe dingen die je anders nooit ontdekt zou hebben.

Het lijkt soms of voor andere mensen het leven vlekkeloos verloopt. Toch zal ieder mens te maken krijgen met veranderingen, zal iedereen zich op zijn tijd moeten aanpassen. Een verstoring in het leven betekent dat je op zoek moet naar nieuwe patronen. Leegte ervaren doordat je patronen zijn verstoord biedt je een fantastische kans om je leven op een creatieve manier in te vullen. Anders dan vroeger, maar wel op jouw manier. Misschien ging vroeger alles vanzelf. Nu vraagt het leven om jouw inbreng. Om creativiteit. Misschien kun je wel een vergeten droom realiseren.

Patronen kunnen op tal van manieren worden verstoord. Maar vrijwel altijd vormt een verstoring van patronen in het leven een verstoring van patronen in je relaties. omdat we nu eenmaal relationele wezens zijn, leven in relaties met anderen, vormt een verstoring van een patroon in je leven meestal ook een verstoring in je relatiepatronen. En dat voelen we. 

William Bridges, transitiemodel

Een goede inleiding in dit onderwerp is geschreven door William Bridges: Transitions, making sense of life’s changes.  Dat boek is een verplicht boek! 

Bridges beschrijft helder en bijzonder toegankelijk de stapjes die een mens doorloopt bij een veranderingsproces. Van belang is om te onthouden dat deze stappen nooit precies volgordelijk zijn. Ieders proces verloopt anders. In de grote lijn onderscheid Bridges drie fasen: afscheid, neutrale zone en nieuw begin. Hiervan zijn tal van schematische voorstellingen te vinden op internet.

Elisabeth Kübler-Ross, rouwverwerking

Rouwverwerking is de manier waarop iemand na een ingrijpende verdrietige ervaring tot rust probeert te komen. Dit proces kan optreden bij het verlies van een baan, een geliefde, een woning, ouders of kinderen of een wedstrijd. De psychologische effecten zijn het sterkst bij het overlijden van een geliefd persoon of als iemand te horen krijgt ongeneeslijk ziek te zijn, of blijvend gehandicapt.

De psychiater Elisabeth Kübler-Ross heeft vijf fasen omschreven die de meeste mensen geheel of gedeeltelijk doorlopen om na een traumatische ervaring weer tot rust te komen. Deze fasen zijn niet voor iedereen even intensief en ook verschilt de volgorde wel. Iedereen verwerkt rouw op zijn eigen manier. In het onderstaande schema de fasen van Kübler-Ross.

Bron: Wikipedia en voor meer informatie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Rouwverwerking. 

Ook het onderstaande schema geeft een mogelijk verloop van rouw.

In het bovenstaande figuur is te zien dat het goed kan aflopen, maar ook fout, na een life event. In dit figuur staat ‘depression’. Maar met evenveel recht kunnen we invullen: ‘loneliness’.

Wat bij rouw wel eens over het hoofd wordt gezien is dat mensen werkelijk hun identiteit voelen veranderen in dat proces. Je identiteit wordt namelijk voor een groot deel bepaald door je relaties, door bij wie je hoort.

Cirkel van rouw en verlies

Een nog andere manier om relaties en afscheid in beeld te brengen is de zg. ‘Cirkel van Rouw en Verlies’. Een beetje een verdrietige benaming voor iets wat je net zo goed de ‘Cirkel van Ontmoeten en Verbinden’ zou kunnen noemen. Hoe dan ook, het brengt de transitie op een circulaire manier in beeld.

Cirkel van Rouw en Verlies 

Niet alleen in je privéleven, maar ook op het werk is het nodig de stadia van rouw door te maken. Je kunt een geliefd collega niet ongestraft vervangen door een nieuw iemand. Relaties zijn relaties, waar ze ook voorkomen. Onderschat niet wat verstoringen in patronen van relaties met mensen doen, of het nu thuis is, op school of op het werk. Na een verstoring volgt een transitie, of die klein is of groot.

Barrie Hopson’s transitiestadia

Voor het gemak schrijf ik dit aan Barrie Hopson toe, maar het boek is een coproductie van Hopson, Adams en Scally, uit 1970. Destijds ging het over carrières, over werk en studiekeuze, maar het fenomeen transitie is universeel.

In het boek: ‘Manging Careers in the 21st Century’ beschrijft Hopson 7 stadia in transities:

1. Verstarring: de persoon is lamgeslagen en kan geen plannen maken, redelijk denken of zelfs begrijpen wat er aan de hand is
2. Bagatelliseren: de persoon ontkent dat er iets aan de hand is, of maakt het zo klein mogelijk
3. Depressie: de werkelijkheid van de verandering wordt nu onder ogen gezien, maar de persoon voelt zich machteloos ermee om te gaan
4. Loslaten: de persoon accepteert dat het is wat het is…
5. Uitproberen: de persoon probeert verschillende nieuwe manieren uit van omgaan met de situatie
6. Betekenis zoeken: de persoon probeert te begrijpen hoe en waarom dingen gebeurd zijn
7. Internaliseren: de persoon accepteert de nieuwe werkelijkheid en functioneert in de nieuwe rol

Je ziet in dit model heel goed waar het fout kan gaan: als iemand na de crisis niet toekomt aan herstel. Dit is typisch wat er gebeurt als iemand niet in staat is de eenzaamheid op te lossen.

De opdracht

Als het goed is ben je al bezig met de cursus Creatief Leven. Pak je tijdlijn er eens bij.

Heb je deze nog niet, haal dan eens in gedachten een grote verandering uit je leven terug.

Kun je je herinneren hoe die tot stand kwam? Wat was de aanleiding, hoe voelde je je? Wanneer had je het idee dat je de verandering begon te accepteren? En hoe heeft dit uiteindelijk geleid tot een nieuw begin?

Ga voor jezelf het proces na. Je hoeft er geen verslag van te maken, steekwoorden zijn genoeg. Je doet dit voor jezelf.

Belangrijk is om te bedenken:

• Welke hulpbronnen (kwaliteiten, oplossingen, hulp van anderen, rolmodellen) heb jij ingezet?
• Waardoor, hoe, op welke wijze, wat of wanneer kwam je vertrouwen in “het komt goed” tot uiting?

Besef dat iedereen zo’n proces meemaakt. Het is voor niemand hetzelfde.

Het meest belangrijk is dat jij straks de ander kunt helpen om vertrouwen te hebben in de verandering en in de hoop dat het beter wordt.